طرح ملی تحول هوشمند مناطق آزاد ایران با هدف افزایش شفافیت، بهبود کارایی و توسعه گردشگری رونمایی شد. این پروژه شامل سه پلتفرم دیجیتال کلیدی برای تسهیل خدمات و مدیریت هوشمند بار و گردشگری است. برنامه‌ریزی برای بازسازی ساختاری و زیرساختی مناطق آزاد، نقش مهمی در تقویت اقتصاد دیجیتال و موقعیت لجستیکی ایران دارد.
تهران – ۱ مرداد ۱۴۰۴ – رئیس‌جمهور ایران، مسعود پزشکیان، روز دوشنبه طرح ملی تحول هوشمند مناطق آزاد تجاری و ویژه اقتصادی کشور را با معرفی سه پلتفرم دیجیتال کلیدی برای افزایش شفافیت، بهبود کارایی و توسعه گردشگری رونمایی کرد.
این پروژه که در حاشیه جلسه شورای عالی مناطق آزاد، صنعتی و ویژه اقتصادی اعلام شد، شامل سامانه کارت گردشگری دیجیتال برای تسهیل خریدهای گردشگران خارجی، پلتفرم آنلاین ارائه تخفیف‌های هتل‌ها و رستوران‌ها و سیستم مدیریت بار برای برنامه‌ریزی زمان‌بندی کامیون‌ها و رهگیری محموله‌ها در زمان واقعی است.
این طرح که با همکاری شرکت‌های فناوری داخلی و شرکت‌های دانش‌بنیان توسعه یافته، بخشی از استراتژی گسترده‌تر برای تبدیل مناطق آزاد ایران به هاب‌های اقتصادی دیجیتال نسل آینده به شمار می‌رود.
مسئولان اعلام کرده‌اند این ابتکار، فرایند ارائه خدمات را تسهیل کرده، حکمرانی را بهبود می‌بخشد و با افزایش تاب‌آوری دیجیتال، اثرات تحریم‌ها را کاهش می‌دهد.
با گذشت زمان، این سیستم به تدریج زنجیره‌های خدمات بیشتری را پوشش خواهد داد و می‌تواند نقش مناطق آزاد را در مدل حکمرانی اقتصادی کشور دگرگون کند.
دولت همچنین می‌گوید این پروژه از شفافیت بیشتر، مدیریت بهتر منابع و چارچوب اداری چابک‌تر حمایت می‌کند که همسو با اهداف راهبردی شورای مناطق آزاد است.
دبیر شورای عالی مناطق آزاد و ویژه اقتصادی اخیراً اعلام کرده است که در ۱۲ روز جنگ تحمیلی، ۱۱۸ هزار تن کالای اساسی از هفت منطقه آزاد کشور ترخیص شده که هدف آن تأمین نیازهای کشور بوده است.
رضا مسرور ضمن اعلام اقدامات مهم انجام شده در مناطق آزاد کشور طی ماه‌های اخیر گفت: «یکی از اولویت‌های اصلی در این مناطق، تسریع در ترخیص کالاهای اساسی بود که به موفقیت انجام شد.»
بر اساس برنامه‌ریزی دقیق انجام شده در تمامی مناطق آزاد، در ۱۲ روز جنگ تحمیلی تقریباً ۱۱۸ هزار تن کالای اساسی از هفت منطقه آزاد کشور ترخیص شده است و البته با افزایش تقاضا از مناطق جدید، این رقم به‌طور قابل توجهی افزایش خواهد یافت.
دبیر شورای عالی مناطق آزاد و ویژه اقتصادی همچنین اعلام کرده است که ایران قصد دارد بازسازی گسترده‌ای در مناطق آزاد خود انجام دهد تا نقش آنها در تجارت منطقه‌ای و توسعه اقتصادی ملی را احیا کند.
مسرور گفت: «اگرچه این مناطق برای تقویت تجارت، سرمایه‌گذاری و ترانزیت طراحی شده بودند، اما در سال‌های اخیر از انتظارات عقب مانده‌اند.»
وی آغاز فرآیند مهندسی مجدد با حمایت وزارت امور اقتصادی و دارایی را برای بازتعریف عملکرد و حکمرانی این مناطق اعلام کرد.
طرح تحول، تمرکز بر اصلاحات عمیق حقوقی، نهادی و زیرساختی دارد و سیاست‌های نوینی را برای تبدیل مناطق آزاد به هاب‌های صادرات‌محور دنبال می‌کند.
هر منطقه فعالیت‌های خود را متناسب با ظرفیت‌های خاص خود مانند لجستیک ترانزیت، گردشگری، صنایع پایین‌دستی یا فناوری‌های پیشرفته تنظیم خواهد کرد.
مقامات همچنین هدف دارند این مناطق را به آنچه «نسل هفتم» مناطق آزاد می‌نامند، تبدیل کنند که بر اساس مدل‌های مدرن توسعه بین‌المللی شکل گرفته است.
سه سند کلیدی در حال تدوین است که راهنمای این تحول خواهد بود: نقشه راه استراتژیک اصلاحات، برنامه اقتصاد دیجیتال و برنامه ملی بهره‌وری.
نقشه راه استراتژیک برای شناسایی چالش‌های سیستماتیک، بازنگری جهت‌گیری مناطق و تدوین سیاست‌های کلان و بخشی طراحی شده است.
سند اقتصاد دیجیتال، ظرفیت نوآوری‌های مبتنی بر فناوری را با اکوسیستم‌های تجاری مناطق آزاد پیوند می‌دهد. برنامه بهره‌وری نیز با هدف تعریف و اجرای شاخص‌های عملکرد برای بهبود کارایی در تمامی مناطق تدوین شده است.
مسرور گفت این برنامه‌ها با همکاری برترین کارشناسان سیاست‌گذاری اقتصادی و مراکز پژوهشی ایران، با استفاده از مدل‌های جهانی و تحلیل‌های متناسب با شرایط داخلی و بین‌المللی در حال توسعه است.
وی افزود که محتوای این اسناد، بخشی از استراتژی گسترده‌تر برای بازطراحی حکمرانی، تقویت مأموریت مناطق بر اساس مزیت‌های رقابتی، اصلاح قوانین و نهادهای منسوخ و بهره‌برداری از موقعیت ژئوپلیتیکی و ژئواکونومیکی ایران—شامل کریدورهای تجارت بین‌المللی، بازارهای منطقه‌ای، مسیرهای انرژی و توانمندی‌های فناوری—است.
مسرور ابراز اطمینان کرد که با حمایت وزیر امور اقتصادی، این برنامه‌ها آغازگر دوره‌ای متمرکز، پویا و مؤثرتر برای مناطق آزاد ایران خواهند بود.
در جلسه‌ای که در دسامبر گذشته با رئیس‌جمهور مسعود پزشکیان برگزار شد، مسرور اعلام کرد که ظرفیت کلی مناطق آزاد ایران ۶۱ میلیون تن بار فله و ۱.۴ میلیون TEU (معادل واحد کانتینری) بوده و قابلیت جابجایی ۱۲ میلیون مسافر در سال را دارا است.
در این جلسه، گزارش کاملی از اقتصاد دریایی و ظرفیت‌های بندری مناطق آزاد کلیدی از جمله انزلی، کیش، قشم، چابهار، اروند، بوشهر و مازندران ارائه شد.
رئیس‌جمهور پزشکیان نیز بر اهمیت استفاده کامل از ظرفیت‌های موجود مناطق آزاد تأکید کرد و خواستار تهیه نقشه راه استراتژیک برای این مناطق و توسعه کریدورهای ترانزیتی شمال-جنوب و شرق-غرب با مشارکت مشاوران برجسته حوزه تجارت آزاد شد.
مناطق آزاد ایران نقش مهمی در تسهیل تجارت، سرمایه‌گذاری و گردشگری ایفا می‌کنند و با ارائه معافیت‌های مالیاتی، کاهش تعرفه‌ها و تسهیل مقررات، محیطی جذاب برای فعالیت اقتصادی فراهم کرده‌اند. مناطق جنوبی مانند چابهار، کیش و قشم دروازه‌های مهمی برای تجارت با اقیانوس هند محسوب می‌شوند، در حالی که مناطق شمالی مانند انزلی و مازندران دسترسی حیاتی به منطقه دریای خزر را فراهم می‌کنند.
منطقه آزاد چابهار به‌ویژه به‌عنوان هاب ترانزیتی استراتژیک شناخته می‌شود که ایران را از طریق کریدور بین‌المللی شمال-جنوب (INSTC) به آسیای مرکزی، افغانستان و هند متصل می‌کند. در همین حال، کیش و قشم به‌عنوان مراکز مهم گردشگری و صنایع انرژی، با زیرساخت‌های پیشرفته بندری برای پشتیبانی از جابجایی کانتینری و بار فله نقش کلیدی دارند.
ظرفیت کلی ۶۱ میلیون تن بار فله و ۱.۴ میلیون TEU کانتینر، پتانسیل مناطق آزاد را برای تقویت جایگاه ایران به‌عنوان هاب لجستیکی منطقه‌ای برجسته می‌کند. همچنین توانایی جابجایی سالانه ۱۲ میلیون مسافر، نقش رو به رشد این مناطق در تقویت گردشگری و حمل‌ونقل دریایی را نشان می‌دهد.
مسئولان بر لزوم پرداختن به چالش‌هایی مانند توسعه زیرساخت‌ها و نوسازی امکانات بندری برای بهره‌برداری کامل از فرصت‌های اقتصادی مناطق آزاد تأکید کردند.
ایجاد مناطق آزاد تجاری در ایران به سال ۱۳۶۸ (۱۹۸۹-۱۹۹۰ میلادی) بازمی‌گردد، زمانی که کاهش درآمد نفتی کشور، دولت را به سمت توسعه صادرات غیرنفتی سوق داد.
اولین دو منطقه آزاد کشور در جنوب ایران ایجاد شدند: منطقه آزاد کیش در سال ۱۳۶۸ در جزیره کیش خلیج فارس و منطقه آزاد قشم سال بعد در جزیره قشم در تنگه هرمز تأسیس شدند.
از آن زمان تاکنون پنج منطقه آزاد دیگر نیز در کشور راه‌اندازی شده‌اند، از جمله چابهار در جنوب‌شرق استان سیستان و بلوچستان، اروند در جنوب‌غرب استان خوزستان، انزلی در شمال استان گیلان، آراس در استان آذربایجان شرقی و ماکو در استان آذربایجان غربی.
توسعه مناطق آزاد موجود و ایجاد مناطق جدید، به یکی از رویکردهای اصلی اقتصادی دولت ایران تبدیل شده است.
