گزارش برنامه اسکان بشر سازمان ملل متحد نشان می‌دهد که کمتر از ۱۰ درصد شهرهای هوشمند پایش زیست‌محیطی دیجیتال را به‌طور منظم انجام می‌دهند. این گزارش با عنوان «چشم‌انداز جهانی شهرهای هوشمند ۲۰۲۴» تأکید دارد که شهرهای هوشمند اگرچه با هدف حفاظت از محیط‌زیست طراحی شده‌اند، اما فناوری‌های پیچیده‌ای که آنها را می‌سازند خود می‌توانند منبع آلودگی، مصرف بالای انرژی و زباله‌های الکترونیکی باشند. گزارش بر لزوم تعادل میان نوآوری فناوری و حفظ اکوسیستم تأکید می‌کند.
گزارش برنامه اسکان بشر سازمان ملل متحد با عنوان «چشم‌انداز جهانی شهرهای هوشمند ۲۰۲۴» نشان می‌دهد که مسیر رسیدن به شهرهای هوشمند واقعی، نه صرفاً از میان فناوری، بلکه از میان انسان‌ها و ارزش‌های انسانی می‌گذرد.
عصر دیجیتال و تولد شهرهای هوشمند
در حالی که بیش از ۵۷ درصد جمعیت جهان اکنون در مناطق شهری زندگی می‌کنند و پیش‌بینی می‌شود این رقم تا سال ۲۰۵۰ به ۶۸ درصد برسد، فشار فزاینده بر زیرساخت‌ها، محیط‌زیست و منابع شهری بیش از هر زمان احساس می‌شود.
فناوری‌های دیجیتال در پاسخ به این چالش‌ها، زمینه‌ساز پیدایش نسل جدیدی از شهرها شده‌اند که به آنها شهرهای هوشمند گفته می‌شود؛ شهرهایی که از داده، هوش مصنوعی، حسگرها و شبکه‌های متصل برای بهبود کیفیت زندگی شهروندان، کاهش آلودگی، بهینه‌سازی مصرف انرژی و تسهیل تصمیم‌گیری شهری استفاده می‌کنند.
اما گزارش سازمان ملل تأکید می‌کند که فناوری به‌تنهایی نمی‌تواند ضامن سعادت شهری باشد. اگر این فناوری‌ها بدون ملاحظات اخلاقی، اجتماعی و زیست‌محیطی به‌کار روند، خود می‌توانند به عامل جدیدی برای نابرابری، تبعیض و بحران زیست‌محیطی تبدیل شوند.
شکاف دیجیتال؛ چالش اساسی
یکی از یافته‌های کلیدی گزارش ۲۰۲۴، وجود شکاف عمیق دیجیتال در میان شهرهای جهان است. برخی شهرها مانند سئول، بارسلونا و سنگاپور به الگویی از هوشمندی، پایداری و مشارکت مردمی تبدیل شده‌اند، در حالی که بسیاری از شهرهای در حال توسعه هنوز درگیر مشکلات اولیه دسترسی به اینترنت، زیرساخت ناکافی و ضعف مدیریت دیجیتال هستند.
طبق داده‌های گزارش، ۶۹ درصد از شهرداری‌های جهان دارای برنامه یا چشم‌انداز رسمی برای توسعه شهر هوشمند هستند، اما تنها ۵۶ درصد آنها نهادهای اجرایی تخصصی برای پیشبرد این پروژه‌ها دارند. در بسیاری از موارد، نبود بودجه، کمبود نیروی انسانی متخصص و ناهماهنگی بین دولت‌های محلی و ملی، موجب شده که طرح‌های هوشمندسازی نیمه‌تمام بمانند.
از سوی دیگر، ۳۹ درصد از جمعیت جهان هنوز از اینترنت استفاده نمی‌کنند، حتی اگر دسترسی به آن داشته باشند. این پدیده که «شکاف استفاده» نام گرفته، به‌ویژه در مناطق روستایی و کم‌درآمد آشکار است. در قاره آفریقا تنها ۶۴ درصد جمعیت تحت پوشش شبکه ۴G هستند و فاصله دیجیتال میان مردان و زنان در کشورهای کم‌درآمد به ۱۵ درصد می‌رسد.
چالش حکمرانی هوشمند
گزارش سازمان ملل بر این نکته تأکید دارد که حکمرانی در شهرهای هوشمند باید از مرز فناوری فراتر رود. تنها ۷۰ درصد کشورها دارای قانون ملی حمایت از داده‌ها هستند و در بسیاری از کشورهای کم‌درآمد، چارچوبی برای حقوق دیجیتال، حفاظت از حریم خصوصی یا اخلاق هوش مصنوعی وجود ندارد.
در سطح شهری نیز تنها ۳۶ درصد از شهرداری‌ها دستورالعمل‌های اخلاقی برای استفاده از هوش مصنوعی در خدمات عمومی تدوین کرده‌اند.
از منظر مالی، ۶۵ درصد پروژه‌های هوشمند شهری با بودجه مستقیم شهرداری‌ها اجرا می‌شوند و نقش بخش خصوصی بسیار محدود است؛ تنها ۱۳ درصد از شهرها از سرمایه‌گذاری خصوصی به‌صورت چشمگیر بهره‌مند شده‌اند.
تناقض فناوری و پایداری
شهرهای هوشمند قرار است به محیط‌زیست کمک کنند، اما همان فناوری‌هایی که شهر را هوشمند می‌سازند، گاهی خود به منبع آلودگی و مصرف انرژی بالا تبدیل می‌شوند. سرورهای عظیم، استخراج مواد معدنی کمیاب و تولید زباله‌های الکترونیکی، نمونه‌هایی از اثرات پنهان این روند هستند.
طبق گزارش، اگرچه ۸۹ درصد از شهرها اهداف زیست‌محیطی را در برنامه‌های هوشمندسازی خود گنجانده‌اند، تنها بخش کوچکی از آنها به‌طور منظم پایش زیست‌محیطی دیجیتال انجام می‌دهند. این یعنی هنوز تعادلی پایدار میان نوآوری فناورانه و پایداری اکولوژیک در بیشتر شهرها برقرار نشده است.
سازمان ملل پیشنهاد می‌کند کشورها با تدوین استانداردهای جهانی برای طراحی پایدار فناوری‌های شهری، مانند سیستم‌های حمل‌ونقل هوشمند، انرژی پاک و مدیریت هوشمند پسماند، این تناقض را به فرصتی برای رشد سبز تبدیل کنند.
شهر هوشمند انسان‌محور
در قلب گزارش ۲۰۲۴، مفهوم «شهر هوشمند انسان‌محور» قرار دارد. به تعریف سازمان ملل، چنین شهری از فناوری به شیوه‌ای اخلاقی، فراگیر و پایدار استفاده می‌کند تا هیچ‌کس و هیچ مکانی از مزایای تحول دیجیتال محروم نماند.
بر این اساس، شهرهای هوشمند آینده باید بیش از پیش بر مشارکت مردمی، شفافیت داده‌ها، سواد دیجیتال و عدالت اجتماعی تمرکز کنند. این بدان معناست که سیاست‌گذاران شهری باید از نگاه صرفاً فناورانه فاصله بگیرند و به جنبه‌های فرهنگی و انسانی شهر بازگردند.
هفت محور اصلی توسعه
گزارش پیشنهاد می‌کند کشورها و شهرداری‌ها به‌صورت مشترک بر هفت محور کار کنند:
- تقویت حقوق دیجیتال و حریم خصوصی
- گسترش مشارکت عمومی در تصمیم‌سازی شهری
- آموزش و ارتقای سواد دیجیتال برای همه اقشار
- حمایت از استارتاپ‌ها و نوآوری محلی
- پایش و کاهش اثرات زیست‌محیطی زیرساخت‌های دیجیتال
- هماهنگی سیاست‌های ملی و محلی
- نظارت مردمی بر خدمات و زیرساخت‌های حیاتی
این اصول، ستون‌های اصلی شکل‌گیری نسل دوم شهرهای هوشمند جهان هستند – شهرهایی که نه بر پایه فناوری صرف، بلکه بر پایه اعتماد، عدالت و ارزش‌های انسانی بنا می‌شوند.
الگوهای موفق جهانی
تجربه کشورهایی مانند فرانسه در مدل «سرزمین‌های هوشمند»، ژاپن در برنامه «جامعه هوشمند ۵.۰»، و کانادا در توسعه «اعتماد دیجیتال شهری» نشان می‌دهد که آینده هوشمند، آینده‌ای مشارکتی و چندصدایی است.
نتیجه‌گیری
چشم‌انداز جهانی شهرهای هوشمند ۲۰۲۴ نشان می‌دهد که مسیر آینده شهرنشینی دیگر در دست فناوری خالص نیست، بلکه در دستان سیاست‌گذارانی است که می‌دانند هوشمندی واقعی از مردم آغاز می‌شود.
به تعبیر سازمان ملل، هدف نهایی شهرهای هوشمند نه صرفاً اتصال دستگاه‌ها، بلکه اتصال انسان‌هاست. اگر شهرها بتوانند در این مسیر گام بردارند، انقلاب دیجیتال می‌تواند به جای گسترش فاصله‌ها، پلی برای برابری، شفافیت و پایداری شهری بسازد – شهری که در آن، هیچ‌کس و هیچ مکانی فراموش نشود.
